Atlas Valk (1714)

Vanwege de kostbaarheid van de afzonderlijke kaarten zijn atlassen uit de 17de en 18de eeuw vaak uit elkaar gehaald. De atlas uit 1714 die onlangs is aangekocht voor de Bijzondere collecties van de Universiteit van Amsterdam, is nagenoeg intact gebleven. De vele gebruikssporen van eerdere bezitters prikkelen de verbeeldingskracht.

Op 19 mei 2016 is op een veiling in Duitsland een opmerkelijke atlas verworven voor de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam. Het betreft Nova totius geographica telluris projectio, in 1714 gedrukt door Gerard Valk en zijn zoon Leonard, te Amsterdam. Dit boek bevat 47 van de 50 oorspronkelijke kaarten. De kaarten van Europa, Midden-Europa en Westfalen waren door gebruik zo versleten dat ze al in de achttiende eeuw vervangen zijn door kaarten van Duitse origine. Verder zijn er 14 kaarten toegevoegd, ook van Duitse herkomst. Van deze in Amsterdam vervaardigde atlas was tot nog toe geen enkel voorbeeld in Nederland voorhanden. Er is op de hele wereld maar één ander exemplaar bekend, dat wordt bewaard in de Zentralbibliothek te Zürich.

Gerard Valk (1652-1726) kan worden beschouwd als erfgenaam van Hondius en Janssonius, kaartenmakers uit de gloriejaren van het Amsterdamse kaartbedrijf. Hij begon zijn loopbaan als leerling van de graveur Abraham Bloteling, wiens zus hij huwde. Na een verblijf in Londen vestigde hij zich in 1679 in Amsterdam, en begon hij met het maken en uitgeven van portretten en topografische prenten, meestal samen met Petrus Schenk (1661-1711). In 1694 kochten zij samen de koperplaten van de atlassen van Johannes Janssonius. Met deze platen stelde Valk nieuwe atlassen samen, aangevuld met eigen werk.

Dit soort atlassen is zeldzaam, omdat ze gesloopt werden (en worden, helaas!) om de kaarten los te kunnen verkopen. Van de in totaal vier verschillende atlassen met gedrukte kaartenlijst (resp. 25, 50, 75 en 100 kaarten) die vader en zoon Valk maakten, zijn thans, voor zover bekend, in totaal slechts acht exemplaren bewaard gebleven, waarvan nu twee in Amsterdam. Andere exemplaren bevinden zich in de Royal Geographical Society in Londen (75 kaarten), Kantonsbibliothek in St. Gallen (100 kaarten), Stiftsbibliothek in St. Gallen (100 kaarten) en de Library of Congress in Washington (25 en 100 kaarten). Er zijn ook een aantal Valk-atlassen zonder gedrukte kaartenlijst bekend. De zeldzame kans dat hier een gehele atlas te koop was, maakte deze gelegenheid bijzonder en de moeite waard voor ons om een poging tot aankoop te wagen. Dit gold temeer, omdat een andere Valk-editie (met 75 kaarten) al wel bij de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam beschikbaar is, óók het enige exemplaar in Nederland trouwens. Het exemplaar dat nu is verworven vormt daarop een mooie aanvulling.

SCHRIJFOEFENINGEN

Al voorafgaand aan de veiling was bekend dat de atlas sporen bevatte van intensief gebruik. Maar pas bij nadere bestudering, na de verwerving, bleek hoe uitzonderlijk dit exemplaar hierdoor eigenlijk is. Oneerbiedig gezegd lijkt het erop dat de blanco keerzijden van tientallen kaarten zijn gebruikt als… kladblok. Ze bevatten schrijfoefeningen, tientallen sommetjes en eveneens talrijke schetsjes van – zo te zien – plattegronden van huizen en gebouwen. Puur door het gebruik zijn de onderste hoeken van de bladzijden gesleten, op sommige delen van het boekblok is vettigheid zichtbaar als overblijfsel van jaren- en jarenlang intensief gebruik. Door hoeveel handen het boek is gegaan, en waar en wanneer de gebruikssporen zijn ontstaan, is iets waar we slechts naar kunnen gissen. En de atlas roept meer vragen op. Wie was ‘Güstav v. F.W., wiens stempeltje voorin het boek staat? In welke context ontstonden de aantekeningen, op een drietal plaatsen in de atlas, van de militair Chartier, in 1796 luitenant-commandant van de 5de éscouade d’artillerie van de 116de brigade (Düsseldorf) van de Franse republiek? Beantwoording van vragen als deze vergt tijd en onderzoek. Maar de nieuwsgierigheid prikkelen ze nu al, in hoge mate.

De atlas is als boek, juist door het intensieve gebruik, een tot de verbeelding sprekende aanwinst. Er is met deze atlas ‘gewerkt’, wat het album misschien nog wel interessanter maakt dan veel andere atlassen: hagelwitte, kostelijke, kolossale, in perkament gebonden prachtwerken, die schijnbaar onkwetsbaar de eeuwen doorstaan hebben, maar door niemand werkelijk zijn gebruikt. Dit exemplaar van Valks atlas uit 1714 is een authentiek en levendig document, dat je in contact brengt met een historische realiteit. Het stemt tot dankbaarheid dat het Amsterdams Universiteitsfonds en de Vereniging Rembrandt, mede dankzij haar KOG-Vereniging Rembrandt Fonds, de Bijzondere Collecties in staat hebben gesteld deze bijzondere atlas te verwerven. Op zo kort mogelijke termijn zal deze ter beschikking komen voor het Nederlands publiek, voor onderzoek en cultuurbeleving.