Boekgeschiedenis – Een onbedoeld levenswerk

Je oog moet erop vallen. Onderzoekers die zich bezighouden met middeleeuwse handschriften vinden versierde beginletters van teksten vanzelfsprekend. Ze worden bestudeerd door kunsthistorici én boekwetenschappers die willen weten waar een bepaald handschrift gemaakt is – iedere streek en periode had in de middeleeuwen zijn eigen stijl en die zijn met enige oefening makkelijk te herkennen.

Gedrukte boeken zijn ook versierd met wat deftig ‘gehistorieerde sierinitialen’ worden genoemd (ik zal hierna het woord sierinitialen gebruiken) maar die zijn om de een of andere reden minder opvallend. Wie weet omdat ze niet gekleurd zijn en ze zijn ook kleiner. De Nederlandse sierinitialen zijn bovendien meestal abstracte arabesken dus niet zo interessant . Vermoedelijk duurde het daarom jaren voordat ik ze echt zag terwijl ik dag in dag uit Nederlandse boeken bekeek uit de zestiende en zeventiende eeuw. 

Maar toen ik ze eenmaal in de gaten had, hield het niet meer op. Dat was begin jaren negentig. Ik leerde de grootste boekwetenschapper van Nederland kennen: Paul Valkema Blouw, nu alweer heel wat jaren dood, maar toen nog fit en scherp ondanks zijn hoge leeftijd. Ik had hem al vaak zien zitten in de kantine van de universiteitsbibliotheek met een kop koffie en een gevulde koek. 

Paul Blouw hield zich al tientallen jaren bezig met zestiende-eeuwse initialen. Hij gebruikte ze voor zijn levenswerk, de Typographia Batava, de grote bibliografie van het zestiende-eeuwse boek waarin hij bijna al het anonieme drukwerk had toegeschreven aan de makers ervan. Met behulp van siermateriaal was het mogelijk de drukkers te identificeren van al de ketterse boeken uit die ijzeren eeuw. Twee dikke delen heeft de bibliografie. De duizenden vondsten zijn wel in de stcn verwerkt maar gek genoeg nog steeds niet in onze eigen catalogus. Na zijn dood verscheen er nog een derde deel met al zijn artikelen. Je kan daaraan zien dat hij ook een goede schrijver was.

Sierinitialen. Ik wilde eigenlijk een proefschrift schrijven over typografie maar ze bleven me lastig vallen en dus promoveerde ik in 2007 op het gebruik van sierinitialen in de vroege zeventiende eeuw en hoe je de computer kon gebruiken voor onderzoek naar drukkers en uitgevers – en indirect naar schrijvers. Dat is zonder computer bijna onmogelijk tenzij je briljant bent, een fotografisch geheugen hebt en het doorzettingsvermogen van (ik weet nu niet welk dier in aanmerking komt, een bever? mieren?) In dat proefschrift kondigde ik aan dat ik nooit meer naar een sierinitiaal zou kijken. 

Dat is me niet gelukt en dat is de schuld van zestiende-eeuwse drukkers uit Italië, Frankrijk en Zwitserland. Ik was bezig met het ontwerpen van een beschrijfmodel voor typografie voor boeken rond 1500 en daar waren ze weer. En ze waren veel en veel mooier dan wat ik daarvoor had gezien. Spiegels die de wereld om hen heen onnavolgbaar reflecteerden. Sommige gemaakt door grote kunstenaars, andere leken met een zakmes in een houtje gekerfd door een onbeholpen kind.

Ze reflecteren de wereld, direct en indirect. Direct door te laten zien hoe die wereld eruit zag, indirect omdat ze onbedoeld de mentaliteit van een periode weergeven. De vroege italianen hielden veel van Ovidius tonen graag hoe stervelingen worden besprongen door de Goden, al dan niet in de gedaante van een zwaan of een gouden regen. Calvinisten te Geneve hebben een voorkeur voor arabesken en die voorkeur wordt later weer geïmiteerd door de contra-reformatie. De godsdienst maakt de wereld misschien wel wat beter maar zeker niet vrolijker.

Omdat de digitalisering een grote sprong voorwaarts had gemaakt, net als het internet wilde ik mijn verzameling op het net publiceren. Wereldwijd is het aantal onderzoekers dat mijn initialen interessant vind op de vingers van twee handen te tellen en een website is makkelijker dan steeds maar weer mailen. 

Nu is het 2016 en de website heeft ruim 1000 abbonees en is ruim 2.500.000 pageviews verder. Er zijn 60.000 afbeeldingen te zien.  Het streven is natuurlijk 100.000 – gelukkig weet ik wel zeker dat het totaal lager is dan een miljoen – voor een liefhebber van ronde getallen is dat een hele geruststelling. Net als de gedachte dat we voortdurend bezig zijn de wereld te veranderen maar dat er, als je goed kijkt, helemaal niets verandert. 

60.000 initialen op het internet vind u hier