De toneelstukjes van Elix & Co aan het Rok-in

Door Judith Grootendorst

Schuin tegenover de Oude Turfmarkt, aan het Rokin op de hoek van de Watersteeg, op het huidige nummer 98/100, was tussen 1837 en 1845 de firma Elix & Co gevestigd. De ingang van de magazijnen lag aan de Watersteeg no. 2.

In de winkel was onder meer verkrijgbaar het Recueil dramatique, choix de pièces nouvelles, een bundel met kluchtige toneelstukjes geschreven door destijds beroemde auteurs als Eugène Scribe, Mme Ancelot en Georges Duval. Het vierde deel van dit Recueil dramatique uit 1840 (signatuur W 05-444) kwam tevoorschijn bij het opruimen van het magazijn in de UB aan het Singel. Het adres op het titelblad: Elix & Co, impr.-éditeurs; Rok-in No. 161, près du Watersteeg (in de negentiende eeuw werden de huizen aan het Rokin tweemaal omgenummerd).

De firma van Kornelis Elix was naast uitgeverij ook drukkerij en lettergieterij. De toneelstukjes zijn dan ook niet alleen bij hem uitgegeven, ze zijn ook bij hem gedrukt met letters gegoten in zijn eigen bedrijf aan het Rokin. Echt een nationaal product dus, zoals hij zelf ook zegt in zijn uitnodiging tot inschrijving op de serie. Je kon de toneelstukjes namelijk apart kopen, voor 25 cent per stuk, maar inschrijving vooraf was voordeliger. Dan kreeg je bij twaalf toneelstukjes het dertiende gratis, met algemene titel en omslag, voor f 3.––. Bovendien kregen de eerste 500 inschrijvers een aardige zakkalender cadeau voor het nieuwe jaar (los voor 10 cent te koop).

Behalve bij het Bureau du Recueil dramatique, zoals Elix zich voor de gelegenheid noemde, kon je in Amsterdam voor de boekjes en voor inschrijving op de serie ook terecht bij enkele van de vele andere boekwinkels in de buurt: bij S. de Chaux en Zoon in de Kalverstraat, bij de weduwe Le Gras-Imbert aan het Rokin, later (1845) ook bij Caarelsen & Co, Dam no. 5. Maar ook in het land waren ze te koop: in Den Haag, Rotterdam, Utrecht, Middelburg en elders, zoals vermeld staat in een fondslijst uit 1840 (achterin 533 F 23).

Uit een fondslijst van een aantal jaren later, uit juli 1845 (KVB fondscat. Elix & Co) blijkt dat Elix in ieder geval gedurende zes jaar een Recueil dramatique heeft uitgegeven. In 1845 zijn de series 1–6 samen te koop voor 13 gulden, en van serie 7 is dan een deel af en een deel sous presse. Tegenwoordig zijn de losse toneelstukjes op veel plaatsen nog te vinden, ook de UB bezit er een groot aantal van, veelal gebonden in een bedrukte papieren omslag. Een voorbeeld is het hier afgebeelde toneelstukje Clémence, ou la fille de l’avocat van Mad. Ancelot (signatuur 533 F 23).

Maar afgezien van ons bundeltje heb ik nergens een gebonden Recueil kunnen vinden. Liepen de mensen niet warm voor inschrijving op de serie? Elix heeft er veel reclame voor gemaakt. Je vindt zijn advertenties tussen 1837 en 1845 onder meer in De Opregte Haarlemsche Courant, de Middelburgsche Courant, het Algemeen Handelsblad en het Nieuwsblad voor den Boekhandel. In deze laatste (jrg 6, 1839, no. 10, no. 15) heeft hij het over het groeiend succes van de boekjes, waardoor hij besluit de volgende serie met een geheel nieuw lettertype te drukken:

Meergemelde uitgevers, aangemoedigd door het steeds toenemend debiet van het Recueil dramatique, hebben besloten den volgenden jaargang met eene geheel nieuwe letter, op hunne lettergieterij vervaardigd, in het licht te geven, terwijl alsdan bij inteekening, de uitkomende stukjes geregeld aan huis te bekomen, zoowel in Amsterdam, als in de buitensteden, franco per post. Alleen voor HH boekhandelaren met 20 pct rabat.

Het Recueil uit 1840 in ons bezit is dus het eerste dat je bij intekening kon kopen, en dat gedrukt is met de nieuwe letter.

Naast de Recueils bevat de fondslijst nog andere zeer diverse titels, waaronder de beroemde Handleiding tot het corrigeren van drukproeven, voor geleerden en studerenden. Het kostte f 3.––, veel geld voor die tijd, maar dat was ‘wegens moeijelijkheid van uitvoering’. Genoemd wordt ook een leerboek voor de Latijnse taal, verrijkt met aantekeningen door ene Dr. K. Elix. Kornelis Elix was een veelzijdig man. Helaas is zijn bedrijf na zijn dood in 1845 niet voortgezet. De letters zijn voor een groot gedeelte overgegaan naar de firma Enschedé in Haarlem.

Judith Grootendorst werkt sinds 2008 bij de UB Amsterdam als catalograaf oude en bijzondere werken. Daarvoor werkte ze geruime tijd voor de STCN en daar weer voor studeerde ze Franse taal- en letterkunde in Nijmegen.