Dierenbescherming 150 jaar geleden

Door Mieke Beumer

Soms valt een bijzondere publicatie je zo maar letterlijk in de schoot. Zes jaar geleden, als de leeszaal van de Artis Bibliotheek opnieuw wordt ingericht, gebeurt me dat bij het verplaatsen van de inhoud van een van de vele kasten: een dun boekje kantelt en tuimelt van de plank. Ik kan het opvangen en bekijk het blanco bandje. Wat is dit? Ik sla het open en lees: ‘Petit catéchisme de la protection due aux animaux par Lelion-Damiens, archiviste de la Société Protectrice des animaux’. Het verscheen in 1866, bij E. Maillet, Libraire-Éditeur in Parijs en is gedrukt door E. de Soye.

Het is een kleine brochure van 18,5 bij 11,5 cm van slechts één katern, 36 pagina’s. Het originele papieren omslag is er nog. Op het eerste gezicht lijken omslagtitel en titelpagina identiek, maar dan zie ik dat op het omslag een regel is toegevoegd: ‘Prix: 30 centimes’. Midden op de titelpagina staat een boerenzwaluw in houtgravure, geflankeerd door de trefwoorden ‘Justice – Compassion – Hygiène – Morale’. Nog zeven andere illustraties staan in de brochure verspreid. Het later aangebrachte halflinnen bandje met gemarmerde platten is onopvallend, zonder tekst of ander kenmerk.

Het stempel in de rechterbovenhoek van het omslag wijst op de herkomst van het boekje: ‘Sophia-Vereeniging tot Bescherming van Dieren te Amsterdam opgericht in 1867’.  Het Genootschap Natura Artis Magistra had vanaf het begin een relatie met de vereniging, gezien de vele stukken afkomstig van de Sophia-Vereeniging uit de periode 1864–1911 die zich in het Artis-archief bevinden.

De schrijver, Lucien Élie Lelion-Damiens (Rouen 1815 – Parijs 1878), begon in Rouen als docent Franse taal- en letterkunde. In Parijs was hij onderwijsinspecteur aan het gerenommeerde collège Sainte-Barbe en hoofd van het collège Rollin. Hij schreef handboeken voor scholen, waaronder het prijswinnende taal- en grammaticaboek Lectures ou dictées (1867), met teksten speciaal gekozen en geschreven voor het voortgezet onderwijs in een agrarisch milieu. Bekend is hij vooral als toneel- en romanschrijver en dichter.

Het leerboekje over ‘de bescherming verschuldigd aan de dieren’ schreef Lelions-Damiens in zijn functie als archivaris van de Société Protectrice des Animaux, een nog steeds bestaande vereniging die op 2 december 1845 in Parijs werd opgericht.

De eerste les begint met vragen over de schepping: wie heeft de dieren geschapen en waarom? De relatie met de mens komt direct in vraag 3 en 4 aan de orde met duidelijke antwoorden: Kan de mens leven op aarde zonder dieren? Non. Kunnen dieren leven op aarde zonder de mens? Oui.

In de volgende lessen wordt categorisch behandeld hoe de mens met dieren dient om te gaan:

• de werkdieren: hond, fret (jawel!), kat, paard, ezel en os, en – verder weg – olifant, kameel, dromedaris, lama, alpaca, rendier, zeboe, jak en buffel;
• de nuttige huisdieren als konijn, varken, geit, schaap, duif, fazant, kip, kalkoen, pauw, parelhoen, eend, gans, zwaan, karper, honingbij en zijdeworm;
• de vele ‘ontembare’ dieren in de omgeving van de mens. Vooral zij hebben zijn bescherming nodig als dank voor hun dienst als eters van schadelijk dieren en al het andere dat ze hem leveren: everzwijn, mol, egel, vos, das, marter, haas, wild konijn, eekhoorn, bever, uil, oehoe, raaf, patrijs, kwartel en ‘de onverzadigbare insectenjagers’ mus, zwaluw, wielewaal, spreeuw, koekoek, specht, boomkruiper, grasmus, mees, roodborstje, lijster, ‘et beaucoup d’autres’;
• de wilde dieren: ‘laat ze met rust als ze geen bedreiging vormen’.

Hoe groot de oplage was van deze Petit catéchisme weet ik niet, maar er was vraag naar. Vijf jaar later verscheen namelijk een heruitgave: Catéchisme de la protection due aux animaux. Dat er wereldwijd zo weinig bewaard zijn gebleven in openbare collecties, verbaast me niet. Dit type kleine en kwetsbare brochures en pamfletten overleven hun tijd vaak niet: een tijd waarin ze een belangrijke activistische rol spelen. Daarom alleen al zijn ze van waarde voor de culturele en sociale geschiedenis, zoals deze Petit catéchisme de la protection due aux animaux.

De zes exemplaren die ik heb weten te traceren bevinden zich op één na allemaal in Parijs: Bibliothèque nationale de France, Institut de France en Muséum national d’histoire naturelle. Dat zesde exemplaar staat in Amsterdam in de Artis Bibliotheek.

Mieke Beumer studeerde kunstgeschiedenis aan de UvA en werkte vanaf 1977 bij de Universiteitsbibliotheek als catalograaf affiches, vakreferent-informatiespecialist, tentoonstellingscoördinator en van 2005 tot 2011 als adjunct-conservator van de Artis Bibliotheek. Ze is daar nu gastonderzoeker en houdt zich bezig met verschillende nog niet beschreven plantentekeningen, handschriften en andere verrassende ‘vondsten’.