Het mooiste boek ter wereld! Hoewel …

Over wie de mooiste is, heeft iedereen een verschillende mening en als het om Miss Universe gaat, verschuift die mening van jaar tot jaar. Over boeken is men eensgezinder – dat wil zeggen, de experts. Er zullen niet veel mensen zijn die, als ze onder het winkelen in de Kalverstraat worden geinterviewd, spontaan ‘Maar dat is de Hypnerotomachia Poliphili’ uitroepen. Het kostte ondergetekende lange tijd voor hij de titel kon uitspreken zonder hem te verhaspelen.

Wie vinden de Hypnerotomachia dan het mooiste boek aller tijden? Dat zijn vormgevers en historici die zich met het boek bezighouden. Maar waarom? Lang geleden, aan het eind van een congres over mooie boeken, liet de laatste spreker zich zoiets ontvallen als ’Behalve de Man die de Hypnerotomachia het mooiste boek ter wereld vond, ben ik nooit een merkwaardiger kerel tegengekomen dan de Uitvreter’. Even later constateerde hij tevreden ‘ik zie dat u allemaal weer wakker bent, dus dan ga ik nu verder met mijn lezing over de Elzeviers.’

Een mooi boek. In 1937 schreef Anthony Blunt een artikel over de Hypnerotomachia. Een erudiet artikel van een echte spion, maar dat laatste wist men toen nog niet. Het begint met de constatering dat het een iets te hevig bemind boek is, dat eindeloos wordt bekeken door studenten en ontwerpers. Bekeken, niet gelezen. Dat was en is dan ook moeilijk vanwege de taal, een mengsel van oud Italiaans, Grieks, Latijn en nog zo wat (alle ingrediënten in een blender en net zo lang de knop ingedrukt houden tot een glad mengsel is ontstaan dat alleen gelezen kan worden door iemand die Eton en Oxford heeft gedaan). In vertaling blijft er overigens niet veel van over. Zoiets als de geliefde operazanger van Eline Vere, die al wandelend in zijn dagelijkse pak een veel te oud en wat viezig dik mannetje blijkt te zijn.

Nu beschouw ik Stanley Morison min of meer als de veroorzaker van de Aldus-verering, maar wie weet was die al veel ouder. Een mooi onderwerp voor een scriptie. Wat zegt hij zoal? Dat het een mooi boek is omdat de afbeeldingen zo perfect zijn. Ze zijn heel licht en dat komt, volgens Morison, omdat de artiest zijn afbeeldingen heeft afgestemd op de typografische pagina’s. De hoeveelheid zwart zou ongeveer hetzelfde zijn. Maakt dat een boek mooi? Heel veel mensen zijn betoverd door de illustrator Buckland Wright die in de jaren dertig van de vorige eeuw veel boeken illustreerde. Die deed precies het omgekeerde van de anonieme illustrator van de Hypnerotomachia: zwarte vlakken met lichte lijnen. Zijn die minder mooi?

De merkwaardige typografie speelt ook een rol. De tekst golft symmetrisch over de pagina’s. Dat is overigens een kenmerk dat dit boek deelt met architectuurboeken uit het begin van de 16de eeuw. Volgens sommigen is de Hypnerotomachia dan ook een boek over architectuur in plaats van een curieus liefdesverhaal, een ‘droom in een droom.’ Het valt flink uit de toon als we naar andere uitgaven van Aldus Manutius kijken en we mogen veronderstellen dat de auteur in dit geval bepalend is geweest voor het uiterlijk van het boek. Zeker weten doen we dat niet – we weten zelfs niet zeker wie de schrijver was, al lijkt de consensus vandaag Francesco Colonna als de auteur te beschouwen. Niet iedereen is het daar mee eens maar zo zijn er ook mensen die nog altijd volhouden dat Shakespeare een schuilnaam is.

Wat wilde de schrijver? Zelf ben ik geneigd het boek als een liefdesverklaring te beschouwen, geschreven door een zeer geleerde man met een lastig karakter die zijn onuitsprekelijke liefde alleen kon tonen in een gekunstelde, bijna onbegrijpelijke vorm.
Maar we hebben ook ‘The Rule of Four’ – een roman / thriller en daar gaat het om niets minder dan de beschaving. In een diepe kelder heeft Colonna een enorme voorraad kunst en mooie boeken verstopt om die te beschermen tegen de barbaren die tijdelijk de dienst uitmaken in Florence. Waarom niet? Of is het toch een architectuurboek? Of alles tegelijk?

Het is een mooi boek om eens door te bladeren. Maar wel met rudimentaire kennis van zaken. Ik herinner me een grafisch vormgever die diep ontroerd de marges aan het nameten was, niet wetend dat die van exemplaar tot exemplaar verschillen en dat ons Amsterdamse exemplaar in de negentiende eeuw van een nieuwe band is voorzien door een binder die de snedes ook meteen even heeft bijgewerkt, vermoedelijk zonder rekening te houden met de Gulden Snede. Maar wie weet. Soms wordt ook een boekbinder bestuurd door engelen.

[Afbeeldingen ontleend aan Wikipedia. Het duistere portret is de bekende spion Anthony Blunt]