Kippenvel

Door Dorrit van Dalen

Niets saaier om te lezen dan een woordenboek, zou je denken. Maar het was een woordenboek, dat ik onlangs inzag in de leeszaal van de Bijzondere Collecties, dat me kippenvel bezorgde. Ik gun het u ook graag, dat kippenvel, en daarvoor heeft u beetje contekst nodig.

In 1609 woonde in de Amsterdamse Oudenbrugsteeg 23 (ongeveer halverwege de Dam en het Centraal Station) Jan Theunisz, een man van een jaar of 40 die een goede hebraïcus was, en serieus studie maakte van het Arabisch, omdat dat als Semitische taal meer licht wierp op de talen die voor het begin van de christelijke geschiedenis zo belangrijk waren. Er waren in die tijd twee obstakels voor de mensen die Arabisch wilden leren: er was maar een handvol boeken beschikbaar, en er kwam zelden iemand naar de Republiek der Nederlanden die de taal zelf sprak.

Toen Theunisz in december 1609 in de stad iemand zag lopen ‘met een donker gezicht en curieuze kleren’, zoals hij later schreef, sprak hij hem aan en vroeg waar hij vandaan kwam. ‘Uit Barbarije’, was het antwoord, dat wil zeggen uit Marokko. Abd al-Aziz ibn Muhammad was een jongeman die als secretaris was meegereisd met de Marokkaanse ambassadeur Hammu al-Bashir, die hier een handelsverdrag en een militaire alliantie tegen Spanje kwam voorbereiden. Blijkbaar was de zeereis niet gladjes verlopen, want Abd al-Aziz wilde in ieder geval niet diezelfde winter terug, als de zee bijna zeker ruw zou zijn. Zoveel kon hij Theunisz in het Arabisch al duidelijk maken, en de Hollander nodigde hem ter plekke uit om de winter bij hem thuis te logeren.

‘En zo geschiedde. Hij noemde mij zijn vriend, en ik noemde hem mijn vriend, en God is onze getuige. Hij woonde in mijn huis en was als een zoon voor me. Ik zorgde voor hem met de beste maaltijden en alles wat hij nodig had voor zijn dagelijks leven, terwijl hij mij onderwees in het Arabisch’. Dit schreef Theunisz in het voorwoord van een boek dat hij schreef over hun gesprekken over islam en christendom. In dat boek (dat in het Regionaal Archief Leiden en Omstreken ligt) blijkt al hoe open die gesprekken waren, tegen de achtergrond van eeuwenoude vooroordelen over de islam. Ook in andere publicaties stak Theunisz zijn dankbaarheid ten aanzien van Abd al-Aziz nooit onder stoelen of banken. De vriendschap was opmerkelijk, dat is uit die voorwoorden wel duidelijk. Maar hoe de twee met elkaar omgingen, hoe leuk ze het samen hadden, komt in de officiële teksten natuurlijk niet over.

Wel in de lijsten van Arabische woorden en korte zinnen die Theunisz bijhield (hs. III C 7–11). Theunisz was er vrijwel zeker al een paar jaar eerder aan begonnen, maar hij kon veel aanvullen door wat hij pratend met Abd al-Aziz leerde. Daar zat van alles bij wat niet in de paar Arabisch-Latijnse woordenboeken stond die tot dan toe in Europa bekend waren. Abd al-Aziz vertelde Theunisz bijvoorbeeld over de gebruiken van bedoeïnen. Bij het woord khayma schreef Theunisz (in het Nederlands): ‘reistenten. Mooren in Barbariën versetten en sloopen [ze lopen] ’tgansche jaar door’. Er staan ook betekenissen in de lijst waarbij je je realiseert dat de twee vaak met handen en voeten hebben moeten communiceren. Bij het werkwoord safaha schreef Theunisz bijvoorbeeld: ‘conciliare’ (verzoenen). Later – blijkt uit het feit dat de kleur van de inkt verschilt van de eerste aantekening bij dit woord – voegde hij er aan toe: ‘met malkander versoenen, slaande de handen tsamen’. Om dat uit te leggen heeft Abd al-Aziz ongetwijfeld Theunisz’ handen gepakt.

Hippelen. Tekening door Clara ten Berge, stagiaire bij UvA Erfgoed.

Terwijl ik zat te bladeren in de stille leeszaal, begon zo het beeld van de twee mannen, over hun papieren gebogen in een huis niet ver daarvandaan, zich steeds helderder af te tekenen. En toen las ik ‘daraja: Hippelen, als de vogels met wieken slaan’. Theunisz lachte, Abd al-Aziz grinnikte, en aan de lucht over mijn blote armen voelde ik het gewapper van zijn mouwen.

Zie ook:

– Tentoonstelling Ontmoetingen met de Oriënt. Wijzen uit het Oosten in het Allard Pierson Museum, 23 juni t/m 18 september 2016.

– Dorrit van Dalen, ‘Johannes Theunisz and Abd al-Aziz: a friendship in Arabic studies in Amsterdam, 1609-1610’ in: Lias. Journal of Early Modern Intellectual Culture and Its Sources, vol. 43 no. 1, 2016.

Dorrit van Dalen schrijft al jaren over ontmoetingen tussen culturen, vooral in Afrika. Aanvankelijk deed zij dat als journalist, tegenwoordig als academica. Zij is gastconservator bij de tentoonstelling Ontmoetingen met de Oriënt.