Kwakzalvers en hun Drukwerk

Kwakzalver. Het woord roept het beeld op van een man op een zeepkist op de kermis. In zijn linkerhand heeft hij een stuk papier, in zijn rechterhand een flesje of een stevige tang. Hij leest voor aan het publiek – een oncontroleerbare getuigenis van een potentaat uit een ver en vreemd land, genezen of van een rotte kies verlost door de voorlezer in eigen persoon. En nu is hij hier. Een gouden kans voor alle zieken en zwakken om voor eens en altijd van hun kwalen te worden verlost. Of van hun zwarte tanden en kiezen.

De kwakzalver is zo oud als de mensheid en hij (of zij) is nog steeds onder ons. Hun werkterrein was en is natuurlijk veel groter dan de kermis want hun vak is niet gebonden aan een of ander geografisch territorium: het strekt zich uit over het onafzienbare gebied van het menselijk lijden. Alle kwalen kunnen worden genezen, ook zieken die de dokter al heeft opgegeven kunnen opstaan van hun sterfbed. Tegen overgewicht zijn er middeltjes waardoor u niet op dieet hoeft maar juist tweemaal zoveel mag eten. Voor liefdesverdriet heeft doctor Marabout een patent kruid dat u – gelukkig – niet zelf hoeft op te eten maar juist moet voeren aan de harteloze of ontrouwe geliefde ‘en hij zal naar u terugkeren. Als een hond’ (nb. de ontrouwe geliefde is in dit soort reclame altijd een hij).

Ook tegen kanker bestaat een medicijn. Ja, en dat de dokters er niet in geloven, daar moet je je gewoon niets van aantrekken. Die hebben het over wetenschap maar er is zoveel dat wetenschappelijk niet verklaard kan worden en dat toch bestaat. En dus eten de mensen duivenvoer omdat duiven volgens dokter Moerman nooit kanker hebben – je vraagt je overigens af hoe het zit met de Amsterdamse stadsduiven die immers alles eten wat de mens ook eet. Je drinkt water dat is ingestraald door iemand die zelf niet weet waar haar geneeskracht vandaan komt – maar stel vooral geen vragen, profiteer er gewoon van!

Kwakzalvers opereren in een schemergebied waar de wetenschap is opgehouden maar het geloof nog moet beginnen. Mensen die Lourdesgangers uitlachen gaan zonder probleem langs bij de homeopaat of zweren bij dokter Vogel. Het helpt immers al weten ze niet hoe. Nu werkt een placebo soms even goed als een echt medicijn en je bent dan geneigd om te denken ‘laat ze toch, baat het niet, dan schaadt het niet.’

Dat ‘laissez faire’ geldt niet voor het eindeloze weerleggen en opruimen van de kwakzalverij. Het is met de kwakzalvers als met de Hydra van de oude Grieken: voor iedere kop die je eraf hakt groeien er tien nieuwe aan. Er gaan nog steeds bussen naar Lourdes en op het Stationsplein van Leiden staat regelmatig een gebedsgenezer met een gitaar. Het is wachten op een opvolgster van Jomanda. Als het alleen om troost ging, was dat niet erg, maar dat is helaas niet zo. Het innemen van niet werkende medicijnen heeft direct gevolgen voor de patiënt, net als het opdrinken van radioactief water. Wie duivenvoer eet om kanker te bestrijden gaat meestal dood.

Wetenschappelijke inzichten veranderen, wat ooit modern was is nu geschiedenis. Vroeger lag je met een hersenschudding maanden in een verduisterde kamer in het ziekenhuis, vandaag de dag sta je na een paar dagen alweer op. Maar dergelijk voortschrijdend wetenschappelijk inzicht is iets wezenlijk anders dan de veranderingen die we bij de kwakzalverij zien. In de medische wetenschap zijn veranderingen het resultaat van trail and error, van testen. Bij kwakzalvers is geen sprake van empirie, van enigerlei test, laat staan van vooruitgang. De geneesmiddelen van kwakzalvers komen op, zijn kort in de mode en verdwijnen weer als zelfs de meest koppige gelovige wel in moet zien dat ze niet werken. De kwakzalvers verdwijnen om plaats te maken voor nieuwe. Het enige wat overblijft van hun activiteit is hun drukwerk. Daar zijn, vooral als een kwakzalver het lang weet uit te houden, dikke boeken bij maar het meeste drukwerk is even vluchtig als de geneesmiddelen die erin worden beschreven. Foldertjes, blaadjes papier, tijdschriftjes van een paar pagina’s. Ze zijn zeldzaam. De mensen voor wie ze ooit bedoeld waren behoren niet tot de bewaarders en het materiaal zelf nodigt er ook niet toe uit.

Paradoxaal genoeg danken de kwakzalvers hun voortleven aan hun tegenstanders. Die bewaarden jaar in jaar uit het papieren residu van hun activiteiten. Zo is een collectie ontstaan die even zeldzaam als kwetsbaar is. Het is een boekhistorische paradox dat wat ooit overal te vinden was nu het meest zeldzaam is of zelfs helemaal verdwenen. Dat geldt met name voor dit type drukwerk. Er is niet veel voor nodig om het voor altijd te laten verdwijnen. Maar het is er nog, al hebben we hier vermoedelijk te maken met het topje van wat ooit een ijsberg was. Door de ouderdom lijkt het aandoenlijk – ongeveer zoals je je een honderdjarige seriemoordenaar kan voorstellen of een kampbeul. Het ziet eruit als een vriendelijk oud baasje, maar dat is het niet. Het is een tandeloos geworden bloeddorstig monster dat ooit leefde van menselijke wanhoop.

De Vereniging tegen de Kwakzalverij heeft haar unieke collectie efemeer drukwerk van kwakzalvers overgedragen aan de Bijzondere Collecties. Deze zullen binnenkort beschikbaar zijn voor het publiek!

Zie voor de meest recente kwakzalvers: http://www.kwakzalverij.nl/