Metamorfoses

Op de bijbel na is er vermoedelijk geen boek ter wereld dat zoveel invloed heeft gehad als Ovidius’ Metamorfoses. Die invloed is nu vrijwel onbekend. De sporen ervan zijn overal maar we zien ze niet. Ontelbare schilderijen, beelden en prenten illustreren gebeurtenissen uit de Metamorfoses. Er zijn tientallen operas en toneelstukken die nog altijd worden opgevoerd maar waarvan de toeschouwers de bron niet herkennen. Toeristen schuivelen door de musea en kijken naar meesterwerken van Titiaan en Rembrandt zonder te weten wat die schilderijen voorstellen.

Is dat erg? Natuurlijk. Leven in een wereld die je niet begrijpt is ongeveer even erg als blind te zijn. Wie nooit geleerd heeft naar kunst te kijken, heeft niettemin een idee van wat kunst is en voelt het gemis, al weet hij of zij niet wat er ontbreekt – zoals een blinde niet weet wat hij niet kan zien maar wel dat hij iets niet kan zien.

Wie leest Ovidius nog? Studenten kunstgeschiedenis in ieder geval niet. Voor ‘gewone’ lezers is het gebrek aan kennis jammer, voor kunsthistorici een hoofdzonde. Geen boek is zo vaak geïllustreerd, terwijl de illustraties onbedoeld veel meer laten zien dan gebeurtenissen uit het boek. Ze weerspiegelen de plaats en de periode waarin ze zijn gemaakt maar ook hoe men tegen het leven aankeek. En juist omdat er zoveel Metamorfose-uitgaven geïllustreerd zijn, is er geen ander boek waarin je de cultuurgeschiedenis beter kan zien.

De illustraties schuiven mee met de tijd. In de zestiende eeuw zie je vooral geweld van mannen met geweldige pluimen op hun griekse helmen. Je ziet groepen, nauwelijks individuen. In de zeventiende eeuw draait het om de transformaties zelf en om de virtuositeit van de kunstenaar die dat toont. De achttiende eeuw is de eeuw van de erotiek en in de negentiende gaat het om zieleroerselen en de femme fatale. De fijgevoeligheid neemt toe: in de zeventiende eeuw liggen de gebraden kinderen nog op het bord, in de achttiende zijn ze verstopt onder een dekschaal. Lang duurt die oprukkende beschaving niet want als Napoleon aan de macht komt vreten de verwilderde goden de mensen rauw.

De bovenstaande karakteristiek is natuurlijk kort door de bocht. Wie goed kijkt ziet alles wat hierboven genoemd wordt in alle eeuwen terug. Maar het gaat om de nadruk. In de zestiende eeuw is de perversiteit beperkt tot een enkele sierinitiaal, in de negentiende speelt het taboe de hoofdrol en naakten zijn van alle tijden al zijn ze nooit zo bloot als in de achttiende eeuw.

Lezen dus. Het lijkt me verplichte literatuur voor iedere student – en verder voor iedereen die niet in het één-dimensionale hier en nu wil leven. Want wie het verleden niet kent, kan het heden niet begrijpen en struikelt blindelings de ongewisse toekomst in.

De illustraties van Ovidius zijn onderwerp van boekhistorisch onderzoek: wat wordt er geïlustreerd en hoe? Wat kunnen we op basis van de uitgave zeggen over het publiek? De duizenden afbeeldingen die daarvoor moeten worden bekeken, worden geplaatst in een speciale viewer: Metabotnik.

Zie voor enkele voorbeelden:

https://metabotnik.com/projects/288/

https://metabotnik.com/projects/289/

https://metabotnik.com/projects/281/