Stage op de kaartenzaal

Posterpresentatie op het symposium van de Nederlandse Boekhistorische Vereniging over het digitaal ontsluiten van de Atlas der Neederlanden op Wikimedia Commons.

Door Marissa Griffioen

In februari 2018 begon mijn periode als stagiaire op de Kaartenzaal bij de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam. Deze stage verliep in het kader van mijn master Boekwetenschap aan de UvA met de specialisatie Historische Cartografie. Onder leiding van conservator Reinder Storm en bijzonder hoogleraar Historische Cartografie prof. Bram Vannieuwenhuyze werkte ik gedurende vier maanden mee aan onderzoeksprojecten en kreeg ik de kans om zelf een project op te zetten rondom het digitaal ontsluiten van kaarten. In deze blog werp ik een blik op een aantal werkzaamheden dat ik heb uitgevoerd en deel ik mijn ervaringen.

Een tekening uit de hemelatlas door Cornelis Covens, 1787.

Het archief van de familie Covens

De collectie Kaarten & Atlassen van de Universiteit van Amsterdam is zeer omvangrijk. Geschat wordt dat er in het magazijn rond de 135.000 losse kaarten, 4500 atlassen en een aantal globes worden bewaard. De afgelopen maanden heb ik veel materiaal uit het magazijn tevoorschijn zien komen, variërend van vele kaarten uit de collectie van Fred. Muller & Co. tot de prachtige negendelige Atlas der Neederlanden, één van de topstukken. Een grote verrassing was het archief van de familie Covens. Het archief werd tot voor kort op de Kaartenzaal bewaard en ik mocht het inventariseren en beschrijven. Een aantal familiestukken van de bekende Amsterdamse kaartenuitgeverij Covens & Mortier (1685-1866) werd in 2011 door de Universiteit van Amsterdam verworven.

Naast een viertal kaarten bevat het archief een aantal portretten, publicaties en persoonlijke documenten van de familie met als één van de hoogtepunten een hemelatlas in manuscript van de hand van Cornelis Covens uit 1787. Onder leiding van Cornelis Covens (1764-1825) was de Amsterdamse uitgeverij zeer succesvol. Aan het einde van de achttiende en het begin van de negentiende eeuw was het familiebedrijf de belangrijkste uitgever binnen de commerciële cartografie. Daarnaast getuigen de archiefstukken dat hij maatschappelijk actief was en zich in intellectuele kringen bewoog. Vanaf 1787 was hij lid van het genootschap Felix Meritis en ontwierp hij, mogelijk in opdracht van dit genootschap, de hemelatlas die in dit archief bewaard is gebleven. Ik heb alle archiefstukken bekeken en beschreven. De archiefinventaris en -beschrijving zullen binnenkort worden toegevoegd aan de beschrijvingen van collecties en archieven op de website van de Bijzondere Collecties.

Kaarten online

Van de uitgebreide collectie kaarten die zich bij de Bijzondere Collecties bevindt, is maar een klein deel in de beeldbank te vinden en online te raadplegen. Ik heb mij daarom tevens beziggehouden met het digitaal ontsluiten en presenteren van kaarten uit de collectie op Wikipedia en Wikimedia Commons om op deze manier bij te dragen aan de zichtbaarheid en toegankelijkheid van de kaarten en atlassen.

Wandkaart van Holland in 40 bladen uit de Atlas der Neederlanden. De bladen zijn los in de atlas gebonden en als aparte scans geüpload op Wikimedia Commons.

Al snel werd ik enthousiast door de vele mogelijkheden die het online platform biedt voor het beschrijven van de collectie en van afzonderlijke kaarten. Het is bijvoorbeeld mogelijk om bij iedere afbeelding van een kaart een uitgebreide beschrijving toe te voegen en door te verwijzen naar artikelen op Wikipedia over bijvoorbeeld de cartograaf, graveur of uitgever van de kaart. Een element dat mijns inziens niet mocht ontbreken, was de verwijzing naar de Bijzondere Collecties, omdat de originele kaarten hier te vinden zijn. Bovendien draagt de verwijzing bij aan de zichtbaarheid van de Bijzondere Collecties als organisatie.

Externe beeldbank

Op Wikimedia Commons, onderdeel van Wikipedia, wordt al het beeldmateriaal geüpload en bewaard. De afbeeldingen kunnen direct aan een artikel op Wikipedia worden toegevoegd. Wikimedia Commons kan echter ook worden gebruikt om hele collecties te ontsluiten. Bij het uploaden worden aan alle afbeeldingen labels (‘categories’) toegekend. Via deze categorieën kan er binnen Wikimedia Commons naar afbeeldingen worden gezocht. Voor iedere categorie wordt op Wikimedia Commons een pagina aangemaakt en het is zelfs mogelijk een beschrijving aan de categoriepagina te geven. Aan de categoriepagina van het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG) is er bijvoorbeeld een beschrijving van het genootschap toegevoegd en, omdat vrijwel alle afbeeldingen in deze categorie afkomstig zijn uit de collectie die bij de Bijzondere Collecties wordt bewaard, ook een toelichting bij de kaartcollectie. Door met een link naar de pagina op Wikimedia Commons te verwijzen, kan de collectie direct online worden bekeken.  De website wordt zo als het ware gebruikt als ‘externe beeldbank’.

Zo’n 1.200 scans van kaarten uit de collectie van Fred. Muller & Co. zijn toegankelijk via Wikimedia Commons.

Collectie kaarten van Frederik Muller

Het uploaden van kaarten naar Wikimedia Commons begon met de collectie kaarten van Fred. Muller & Co. De collectie kaarten werd in 1910 door het KNAG  gekocht en is ondergebracht bij de Bijzondere Collecties. In de beginjaren omvatte de collectie ongeveer 14.371 kaarten, waaronder vooral kaarten uit de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw en veel kaarten van Amsterdamse uitgevers. In 1960 zijn de doubletten uit de collectie gehaald en bleven ca. 10.000 kaarten over. Een groot deel van deze collectie is gedigitaliseerd, maar de meeste kaarten zijn nog niet ontsloten in de beeldbank. Daarom heb ik een selectie kaarten (ca. 1200 scans) uit deze collectie aan Wikimedia Commons toegevoegd Deze zijn te raadplegen via de eerder genoemde (categorie) pagina op Wikimedia Commons van het KNAG.

Kenmerkend voor de collectie Fred. Muller & Co. is dat er van veel kaarten meerdere exemplaren zijn opgenomen. Van sommige kaarten zijn zowel ongekleurde als meerdere ingekleurde versies te vinden. Het komt ook voor dat de kaarten er gelijkaardig uitzien maar door een andere uitgever op de markt werden gebracht. Feit blijft dat de collectie veel gelijkaardige kaarten bevat en Wikimedia Commons met name bedoeld is voor het uploaden van afbeeldingen die ter illustratie bij een artikel worden gebruikt. Er is daarom een selectie van de collectie geüpload zodat er zo weinig mogelijk doubletten op Wikimedia Commons staan. Dit zijn bij voorkeur de mooi ingekleurde kaarten.

Gekleurde en ongekleurde kaart van Abraham Ortelius uit de collectie van Fred. Muller & Co.

Tot slot…

Naast het beschrijven van het archief van de familie Covens en het uploaden van kaarten uit de collectie van het KNAG, heb ik mij met nog vele andere werkzaamheden beziggehouden. Ik schreef een aantal artikelen over Amsterdamse drukkers van kaarten die actief waren in de zeventiende eeuw. Op Wikipedia heb ik mij ook beziggehouden met het digitaal ontsluiten van de Atlas der Neederlanden. Alle negen delen zijn online toegankelijk op Wikimedia Commons en er is een artikel verschenen over de atlas op Wikipedia. Ter afsluiting van mijn stage heb  ik over dit project verteld  middels een posterpresentatie op het symposium van de Nederlandse Boekhistorische Vereniging. Ik werd tijdens mijn stage niet alleen begeleid door conservator Reinder Storm, maar mocht ook Bram Vannieuwenhuyze assisteren bij het project Maps in context en zijn Grassrootsproject Kruip in de oude kaart, over het digitaal analysen van  een kaart van Cornelis Anthonisz.

De Kaartenzaal is een plaats waar kaarten en kennis over historische cartografie samenkomen. De afgelopen vier maanden heb ik veel geleerd over belangrijke Amsterdamse uitgevers en drukkers van kaarten, de collecties kaarten die er bij de Bijzondere Collecties en andere erfgoedinstellingen binnen Nederland worden bewaard en de presentatie van kaartcollecties. Deze stage heeft aldus bijgedragen aan mijn masterspecialisatie Historische Cartografie.

Meer cartografie op Wikipedia:

• Uitgeverij Danckerts
• Arnold Colom
• Catharina Dóll-Egges
• Atlas der Neederlanden