Terug van nooit weggeweest

In het kader van een inventarisatie van gebruikssporen bekijk ik alle boeken uit de zestiende eeuw en daar zitten heel veel bijzondere exemplaren bij, zoals een boek met de handtekening van Sebastian Castellio (1515-1563). Die naam zal niet bij iedereen bekend zijn, maar Castellio was een groot man. Hij kwam uit een dorp in de buurt van Geneve. Zijn ouders waren arm maar omdat zijn buitengewone intelligentie al snel opviel, kreeg hij een goede opleiding.

Als de boekdrukkunst tenminste één echte revolutie heeft veroorzaakt, is het de kansen die de nieuwe industrie gaf aan jongens die wel slim waren maar van wie de ouders te arm waren om ze naar een goede school te sturen. Die konden in eerdere eeuwen natuurlijk bij de kerk terecht, maar dan zaten ze al snel in een klooster en daar heeft niet iedereen het temperament voor. Geleerden van vóór 1500 komen meestal uit een rijke familie, die van na 1500 zijn maar al te vaak afkomstig uit volslagen ongeletterde milieus. Je vindt ze bij uitgevers, als corrector of editeur en – als ze geluk hebben – op de universiteiten.

Castellio was zo’n man. Hij werd protestant na het zien van een ketterverbranding en vertrok naar Straatsburg, waar hij Calvijn leerde kennen. Ze raakten bevriend. Castellio ging mee naar Geneve en daar kreeg hij de kans om de schepping van de Calvinistische Heilstaat van dichtbij waar te nemen. Die beviel hem niet.

Iedere revolutie haalt min of meer dezelfde type mensen naar voren. Het zou interessant zijn om net als Plutarchus Parallelle levens te schrijven: Calvijn en Lenin, Calvijns opvolger Beza en Stalin enzovoort. Wie is Castellio dan? Ik dacht eerst aan Trotsky maar dat is een vergelijking die geen hout snijdt. Trotsky was minstens een even grote boef als Stalin maar heeft geen kans gekregen om te laten zien waar hij toe in staat was. Daarom geldt hij hier en daar als held. Dat was hij natuurlijk niet – in tegenstelling tot Castellio.

Castellio zag al snel waar het met de kerk te Geneve naartoe ging en die koers beviel hem niet. En dan is het meteen duidelijk hoe het drama zal verlopen. Calvijn ontpopt zich meer en meer als een dictator die geen tegenspraak duldt, probeert zijn geniale protegé te overtuigen wat natuurlijk niet lukt en dan vertrekt Castellio, na flink te zijn gepest door meelopers. Naar Basel, waar eerder geestverwanten als Erasmus hadden gewoond. Daar overleefde hij, geleerd, geniaal én straatarm zo goed en zo kwaad als mogelijk. Hij deed klussen voor uitgevers en hield zijn grote gezin in leven met het verzamelen van drijfhout langs de oevers de Rijn. Naar eigen zeggen een eerbiedwaardige bezigheid, wat natuurlijk zo is. Maar het wringt.

In Geneve liet Calvijn de atheïst Michael Servet levend verbranden en liet daarmee zien dat hij geen haar beter was dan de inquisitie. Castellio schreef een boek, of liever gezegd een vlammend pamflet, tegen het doden van ‘ketters’ en voor de vrijheid van iedereen om elk geloof aan te hangen. Zoals het gaat in de wereld: Beza schreef een antwoord op dat pamflet waarin hij betoogde dat de overheid het recht én de plicht had om ketters te doden. Castellio vervaardigde een briljante vertaling van de Bijbel, Beza reageerde met een eigen vertaling die vooral opvalt door het krukkige Latijn. Een duister werk van een sinistere geest.

De laatste tien jaar van zijn leven was Castellio dan toch nog hoogleraar Grieks aan de Universiteit van Basel, hopelijk met een goed inkomen. Drijfhout verzamelen langs de oevers van de rivier is zeker een eerzaam beroep – al beschuldigden calvinisten hem in onbedoeld komische pamfletjes van diefstal ‘Castellio is een dief die leeft van het stelen van hout van zijn buren.’

En nu is er dus dit teruggevonden boek: Het is geschreven door Plutarchus en gaat over het verstand van dieren. Plutarchus ziet geen verschil tussen mens en dier, hoogstens hebben de meeste mensen iets méér verstand maar ze hebben geen beter verstand (hij was dan ook voor vegetarisme). Een klein boekje, uitgegeven te Basel en gebonden in een even simpel als goedkoop bandje dat gemaakt is van een stukje goedkoop perkament. Een boekje van een arme maar geleerde man. En daar staat het dan: ‘Sebastiani Castalionis’ ( ‘van Sebastiaan Castellio’). In ontroerende hanepoten. Wie weet las hij erin tijdens dat verzamelen van drijfhout.

Mens en dier. Toen ik klein was vertelden de grote mensen dat dieren beter waren dan mensen omdat ze hun eigen soort niet doden. Inmiddels weet ik beter. Wie weet vroeg Castellio zich aan die oever van der rivier af hoe het kan dat mensen die goed kunnen nadenken – zoals zijn voormalige vriend Calvijn – niettemin in staat zijn gruwelijke beslissingen te nemen. En onbewogen toe te kijken hoe iemand levend wordt verbrand die het niet met je eens is.

Het boek in de catalogus

Het boek online